Mela Mihyedîn
Çay û cixare du hemanên bingehîn yên jiyana me ne. Roj bê çay an jî bê cixare qet derbas nabe. Çay û cixare bêhna meriv derdixînin û kulê mirovan direvînin. Di her wextî û di her kêliyê de herdu tên hawara mirovan. Bi saya wan mirov roja xwe dibin serî an jî şeva xwe diqedînin.
Helbestên pêşî ji çavkaniya folklorê derketine. Bi zimanekî sivik insanan derd û kulên xwe anîne ziman. Helbesta folklorîk, helbestek ji rêze û ji gotinên fambar pêk hatibû.
Piştre bi bandora dînê Îslamiyetê hêdî hêdî bandora helbestên erebî û farisî li wêjeya kurdî zêde bû. Ev rêbaz rêbaza helbesta erûzê bû. Helbestên erûzî di dîwanên helbestvanan de kom dibûn, lewma ji vê dewrê re Dewra Dîwanan an jî dewra Helbesta Klasîk tê gotin.
Di helbesta klasîk de ziman gelek giran e. Bandora zimanê farisî û erebî bi awayeke beloq di helbestan de eşkere dixwiye. Gelek peyvên bi farisî û erebî di wêjeya klasîk de derdikeve pêşberî xwîneran. Ji ber ku ziman giran e, famkirin jî nîvco dimîne. Zimanê helbestan pir giran e û fambar jî nîn e.
Di helbesta klasîk de wekî vexwarin bi piranî mey ango şerab derdikeve pêşberî xwîneran. Her çiqasî mey bi awayekî sembolîk hatibe gotin jî hin helbestvanan bi awayekî rastîn behsa meyê kirine.
Hem di dema folkorê de û hem jî di dema klasîk de li welatê me çay nedihat nasîn û nedihat vexwarin. Ji ber vê yekê çay û cixareyê wek mijar di nava helbestê de hêlîna xwe çênekirine.
Mijarên helbestên folklorîk û yên klasîk pir kêm in, hemû bi piranî li ser eşq û evînê ne. Di gotinên pêşiyan hatiye gotin: Heft meseleyên hirçê hene, her herft jî li ser dara hirmiyê ne. Hema bêje ji heft mijarên helbestên folklorîk û yên klasîk şeş hebên wan li ser eşq û evînê ne. Ji aliyê mijarê ve çarçoveyek sînorkirî derdikeve pêşberî xwîneran. Helbestvanên wê dewrê jî newêrîne ji vê çarçoveyê derbas bikin û xeteke nû li wêjeyê zêde bikin.
Dema dem diguhere û çaxê helbesta folklorîk û ya klasîk diqede êdî çaxê helbesta modern (azad-serbest) derdikeve pêş. Bi saya helbesta azad cardin zimanê helbestê sivik dibe û gel bi rehetî ji helbestê fam dike. Lê dîsa jî hin helbestvan biisrar helbestên zimangiran dinivîsin û helbestên wan mixabin nayên famkirin.
Di dema modern de helbest ne tenê ji aliyê ziman ve, ji aliyê naverok û mijarê ve jî azad dibe. Êdî her tişt dibe û dikare bibe mijara helbestê. Her tişt di destê helbestvan de ye. Qabîliyet di peyvên helbestvan de veşartiye.
Pesnê Çayê
Di çanda kurdî de, dîroka çayê pir kevnar nîn e. Peyva çayê bi xwe jî bi kurdî nîn e. Ev peyv bi eslê xwe peyvek ji zimanê çînî ye. Dîroka çayê jî ji welatê çînê dest pê dike.
Wekî çayê cixare jî ev demek ne dirêj e di jiyana me de cihê xwe çêkiriye. Peyva cixareyê bi eslê xwe peyeveke ji zimanê Maya ye. Koka peyvê “Sîc” e, tê wateya “dûman”ê. Dema îspanyol diçin û wan deran dagir dikin xwe dielimînin cixareyê jî û vê peyvê wekî Sîcar ji zimanê Mayayan digrin li zimanê xwe wekî Sîcaret zêde dikin. Di zimanê me de jî ev peyv wekî cixare cihê xwe çêkiriye.
Hem çay û hem cixare du hevalên baş in û timî li kêleka hev in. Rêya wan tim li hev tê û tên ba hev. Kesên cixarekêş dema çayê vedixwin li gel çaya xwe teqez cixareya xwe jî pêdixin.
Bi saya helbesta modern çay û cixare bûne mijarên helbestê. Li ser herduyan hin helbestên delal derketine pêş. Dema cara pêşî leqayî wan helbestan hatim gelekî keyfa min ji wan re hat.
Divê her meseleyên jiyanê bibin mijarên helbestê. Dema mijar fireh bû, ew helbest wê bala gelek mirovan bikşîne û wê gelek mirov wan helbestan bixwînin û di bin bandora wan de dê bimînin.
Dema mesele dibe çay helbesta herî li pêş helbesta Mela Evdilhekîmê Badikî ye. Navê helbesta xwe daniye “Qurtek Çay” wesfên çayê bi awayekî xweş û delal li ser kaxizê nivîsandiye. Di helbestê de Mela Evdilhekîm dike nake nikare wesfê çayê biqedîne. Helbest wiha ye:[1]
Qurtek çaya ser lêvan
Nadim bi hezar sêvan
Qurtek ji çaya delal
Nadim bi sed porteqal
Çaya nazik û nazenîn
Nadim bi sed mandelîn
Wê çaya rind û keleş
Nadim bi zalên zebeş
Ewê çaya mîranî
Nadim bi sed şîranî
Wê çaya rind û rengsor
Wê bi min re herê gor
Nakim terka şêrînê
Heta mewt û xirînê
Ew e dosta bi wefa
Dide zewq û sefa
Zewq û sefa min tînê
Xemên min direvîne
Wexta cîkî min diêşe
Aspirîn diavêjim şûşê
Aspirîn tevî çayê
Êşa min dide bayê
Wê nedaye min zerar
Methên wê nayên jimar
Evdilhekîm bes bibêj
Wesfa wê meke dirêj
Çiqas dirêjkî kelam
Wesfê wê nabin temam
Ji bilî Mela Evdilhekîmê Badikî li ser çayê sê ristên Mela Eledînê Kopî hene. Mela Eladînê Kopî rojekî ji halê xwe pir aciz bûye û ji çaya kêlaka xwe çend qurt lêdaye û wiha nivîsandiye:
Xwedê em dan dunyayê
Serê me kir belayê
Em meşxulbûn bi çayê[2]
Gotûbêj ligel titûnê
Qasimê Xelîlî çay û cixare di helbesta xwe ya bi navê “Dem” de kiriye mêvan. Li cem Qasim her rê diçê ber bi evînê. Evîn ji bo wî pîroz e. Çay û cixare di rêya evînê de jê re dibin heval.
Ruh û dil û dest û lep
Her seet î û hûrdem
Lêxistina min a çep
Tu yî bi xwîn û bi dem
Tu gula hinarê yî
Hem duyê çixarê yî
Ez im yê xwelî li ser
Tu hem kêf î û hem xem
Di rojên zordarî de
Di seqema dûrî de
Her kêlî te fir dikim
Meyz tu yî di çayê dem
Tu yekşem î û duşem
Tu dihşem î û herşem
Îro roj roja te ye
Ji çaxan yar tu yî dem
Li ser cixareyê helbesta herî populer ya Seydayê Tîrej e. Navê helbestê “Ez û Tûtin” e. Seyda di vê helbestê de tûtina xwe wekî insanekî datîne ber xwe û pêre diaxive. Seyda û tûtina wî di helbestê de gotûbêja xwe dikin. Beşek ji helbestê wiha ye:[3]
Seyda:
Tûtinê xweş tûtinê
Lê hevalek xayinê
Tu neyar û dijminî
Sebeba êşa min î
Tûtin:
Ez tûtina şingal im
Por zer û birî çal im
Ez xweş dost û heval im
Bawer bike ez benî
…
Seyda:
Xapînokê ne waye
Hevala êş û ta ye
Xefk li ber min vedaye
Tu melkemota min î
Tûtin:
Her hilmekê dikşînî
Agir bi min dixînî
Hezar kulî dertînî
Mirna te b’ destê min î
Seyda:
Tîrêj bi soza berê
Wê te bavê defterê
Ferman bikî j’vê derê
Beherke kûr bê binî.
Qasimê Xelîlê hem bi helbestên xwe yên Kaniya Pêncçavî û hem jî bi helbestên xwe yên azad li pêş e. Cixare, tûtin, pelê cixarê, qotî û nîkotîn çi hebe bi evîna dil re girêdaye. Navê helbestê “Neqşa Evînê” ye. Çend ristên wê wiha ne:
…
Tu tune bî di qotiyê
Qotiya dil pir sêwî ye
Qelûn û tîrik birçî ne
Ew cihê herbilîna te
Xwelêdank û hêlîna te
…
Jehr e bi qelban digire
Jehra xweş hezkirna te ye
Bi tehm e wek nîkotîn e
Ehmed Huseynî jî di helbesta xwe de cih daye cixareyê. Navê helbestê “Teşiyên Mijê” ye. Payîtextên kapîtal bi dûmana cixareyê diberiqin di helbesta wî de. Di demên herî jehrî de jehra herî kujer tê feryadê û Ehmed Huseynî cixareya xwe pê dixe. Pênaber, sêwiyên dinyayê ne. Timî di halê rêwîtiyê de jiyana xwe derbas dikin. Hem di şertên xweşiyê de û hem jî di şertên herî xirab de ti carî cixare terka pênaberan nake. Timî li ber destên wan e:
…
Ey paytexta ku
bi xwîna
cigareyên
pênaberan diçûrise!
…
Ez dê berê xwe
bidim duryana
bêdengiyê
qehweyekê vexwim
û cigareyeke jehrewî
bikşînim[4]
…
[1] Nûbihar, Kovara Hunerî Çandî, Hejmar 138, Zivistan 2017, r. 171
[2] Rezê Jiyanê, Mela Eladînê Kopî
[3] Dîwan, Seydayê Tîrêj, Weşanên Peywend
[4] Bajarê Dirinde, Ehmed Huseynî