M. EMÎN BOZARSLAN
Wek ku tê zanîn zimanê Kurdî li Kurdistana Jorîn nuha gîhaye nîvazadîyek. Li wî beşê welêt hin kovar û nûçename û pirtûkên Kurdî derdikevin û digîjin destê xwendevanên Kurd ên ku li wî beşê welêt dijîn. Bi derketin û belavbûna wan, zimanê me yê neteweyî hem tê parastin, hem jî bere bere bi pêş ve diçe, hin bi hin dikemile û têkûz dibe.
Lê belê, ji ber ku zimanê Kurdî li Kurdistana Jorîn ji sala 1923’yan vir ve hatibû qedexekirin û demeka gelek dirêj qedexekirî hatibû hîştin, nedikarî wek zimanê nivîsînê, yekîtîya xwe pêkbîne û di nivîsînê da bibe zimanekî yekawa. Ji ber wî semedî, gelek peyvikên Kurdî herêmî mane; li her derê welêt belav nebûne, tenê li hin herêman bi kar tên anîn. Dîsa ji ber wî semedî, hin peyvik jî li herêmên cure cure bi awayên cuda cuda tên gotin. Gelek mixabin ku di nivîsînê da jî ew cudayî rû dide û peyviken wisa hem di nivîsar û xeberên nûçename û kovaran da, hem jî di pirtûkan da gelek caran bi awayên cuda cuda tên nivîsîn û cî digirin.
Eşkera ye ku ev cudayî, rê li yekbûna zimanê nivîsînê digire û ji yekbûna zimanê nivîsînê ra dibe rêgir.
Wek ku tê zanîn, di gelek zimanên dinyayê da hin zar û zarawa hene. Ew zar û zarawa di peyvîna mirovan da rû didin û hebûna xwe diparêzin; her yek ji wan di herêma xwe da bi kar tê anîn. Digel wê yekê jî, ji ber ku ew ziman ji berê ve azad bûne û azad mane, di wextê xwe da bûne zimanên nivîsînê, bi rîya nivîsînê bi ser sînorên zar û zarawayan ra derbas bûne û wek zimanên nivîsînê yekîtîya xwe pêkanîne, bi wî awayî di nivîsînê da bûne zimanên yekawa, her yek ji wan ji neteweyê xwe ra bûye zimanê neteweyî.
Yek ji numûneyên berçav jibo vê rastîyê, zimanê Erebî ye. Wek ku tê zanîn, di wî zimanî da gelek zar hene û her yek ji wan zaran di welatekî Ereban da di peyvînê da bi kar tê anîn. Erebên ku bi wan zaran dipeyivin, pirr zêde ji hev fam jî nakin. Mesela, Erebekî Sûrî û Erebekî Cezayîrî dema bi zarên xwe yên herêmî dipeyivin, yan qet ji hev fam nakin, yan jî kêm fam dikin.
Lê belê zimanekî Erebî yê nivîsînê di wextê xwe da pêkhatîye û di nivîsînê da bûye zimanekî yekbûyî, bûye zimanekî yekawa. Pirtûk û kovar û rojnameyên Erebî bi wî zimanî tên nivîsîn, xeberên radyo û televîzyonên welatên Ereban bi wî zimanî tên xwendin. Bi wî awayî, ji Sûrîyê heta Yemenê, ji Kuweytê heta Fasê, hemî Ereb wî zimanî fam dikin û dişên wî zimanî bixwînin.
Jibo me Kurdan jî yekîtîya zîmên, bê guman şoleka gelek giring e û amanceka neteweyî ya pîroz e. Jibo ku em bigîjin vê amanca neteweyî ya pîroz, divê em hemî, xasma rewşenbîrên Kurd, nivîskar û hozan û rojnamevanên Kurd hêz bidin xwe û li gora hêz û tawana xwe bixebitin. Bi rastî ev şol, şoleka mêjîn e û ji mêj ve, ji despêka sedsala 20’î ve ketîye karnameya rewşenbîrên Kurd.
Wek ku tê zanîn, di despêka sala 1919’an da hin rewşenbîrên Kurd li Stanbolê, ku hingê serbajarê dewleta Osmanî bû, komeleyeka çandeyî saz kirine. Navê wê komelê bi Tirkîya Osmanî “Kürd Tamîm-î Maarîf ve Neşrîyat Cemîyeti” bûye. Mana wî navî bi Kurdî weha ye: “Komela Kurdan Jibo Belavkirina Zanînê û Weşanan”. Xebata li ser zîmanê Kurdî û amadekirina ferhengeka Kurdî jî di bernama wê komelê da cî girtîye. Ew bernama komelê di jimara 10’an a kovara “JÎN”ê da hatîye weşandin. (1)
Zimanzan û dîrokzané Kurd ê hêja Xelîl Xiyalî, ku nivîsarên xwe di “JÎN”ê da bi nasnavê “Kurdîyê Bîtlîsî” weşandine, di jimarên 14 û 15’an ên wê kovarê da di heqê xebata li ser zimanê Kurdî da du nivîsarên gelek giranbuha nivîsîne. Naveroka wan nivîsaran gelek dagirtî û dewlemend e. Ew her du nivîsarên hêja, bi Tirkîya Osmanî hatine nivîsîn. Xwezî ku bi zimanê Kurdî bihatina nivîsîn û bihatina weşandin.
Xelîl Xiyalî di wan nivîsarên xwe da, jibo xebata li ser pekanîna zimanekî yekbûyî û yekawa yê nivîsînê, bernameyeka gelek dagirtî û têkûz jî pêşkêş kirîye. Yek ji maddeyên wê bernameyê ew bûye ku, di nava “Komela Kurdan Jibo Belavkirina Zanînê û Weşanan” da komîteyek bi navê “Komîta Zimên” bê sazkirin û xebata li ser zimên bimeşîne. (2)
Lê belê, ji ber ku zimanê Kurdî demeka kurt paşê, ji sala 1923’yan pê ve, ji alîyê rejîma nejadperest ve hatîye qedexekirin, gelek mixabin ku zimanzanên Kurd ên wê demê, jibo gîhana wê daxwaz û amanca pîroz mecal û fersend nedîtine. Ev şol heta dema me jî di karnameya rewşenbîrên Kurd da maye; nuha jî li ber me ye û safîkirina xwe ji me dixwaze.
Ev, jibo me hem heq e, hem jî wezîfeyeka gelek giring e, wezîfeyeka neteweyî ye; dîvê em vê wezîfa xwe ya giring a neteweyî bînin cî û bigîjin vê amanc û daxwaza pîroz. Lê gelo jibo gîhana vê amancê çi pêwîst e, divê em çi bikin, xebateka çawa bidin ber xwe û di kîjan rê da bimeşin?
Du Şertên Giring
Bi dîtina me, jibo gîhana vê amanca pîroz, jibo pêkanîna zimanekî Kurdî yê yekbûyî û yekawa yê nivîsînê, du şertên gelek giring hene, ku her rewşenbîrekî Kurd, xasma her nivîskar û rojnamevanekî Kurd, divê wan her du şertan tim bide ber çavê xwe û bîne cî.
Şertê pêşîn ev e ku divê em tim û tim Kurdistanî bifikirin, qet û qet herêmî nefîkirin; tim û tim Kurdistanî tevgerin, qet û qet herêmî tevnegerin. Eger em herêmî bifikirin û herêmî tevgerin, em’ê çu car negîjin wê amanc û daxwaza xwe ya pîroz. Eger her yek ji me bêje “Li herêma me xelk weha dibêje, nexu awayê rast ev e” yan “Li gundê me weha tê gotin, nexu divê ku weha bê nivîsîn”, hînge em’ê çu car nekarin di nivîsînê da bibin xwedîyê zimanekî standard ê giştî û yekbûyî û yekawa.
Zarawa û devokên herêmî, welew ku di peyvînê da hebûna xwe biparêzin jî, xem nake. Bi peyveka dî, her herêmek çawa dipeyive bila bipeyive. Lê belê dîvê em hemî hêz bidin xwe û bixebitin ku zimanê xwe yê nivîsînê bikin zimanekî yekawa.
Em îddîa dikin ku em Kurd neteweyek in. Nexu, wek hemî şolên dî, di şola zimên da jî divê em tim wek ferdên neteweyê Kurd bifikirin û tevgerin, ne wek ferdên vê herêmê yan wê herêmê.
Gerçi li pêş jî em’ê şola herêmî û Kurdîstanî bi gelek numûneyan zelal bikin; lê belê jibo ku şol ji despêkê ve li ber çavên xwendevanên berrêz zelal bibe, em dikarin li vir van her du numûneyan nîşan bidin.
Numûneya pêşîn ji herêma Badînan: Kurdên herêma Badînan, di peyvînê da dengê “û” hema hema qet dernaxin û bi piranî wî dengî bi awaye “î” derdixin. Mesela, ji “biçûk” ra dibėjin “biçîk”, ji “bûk”ê ra dibêjin “bîk”, ji “nû” ra dibêjin “nî”, ji “tûj” ra dîbējin “tîj” û wd. Lê belê ew peyvik di edebîyata Kurdî ya klasîk û folklora Kurdî da bi awayê “biçûk”, “bûk”, “nû”, “tûj” û wd. bi kar hatine anîn; piranîya Kurdan jî wisa dîbêjin. Nexu divê ku nivîskar û rewşenbîrên wê herêmê jî di nivîsînê da wî awayî bi kar bînin û wan peyvikan wisa binivîsin.
Em numûneya 2’yan jî ji herêma Serhedê bidin: Li hin hêlên herêma Serhedê peyvika “siwar” bi awayê “sîyar” bi kar tê anîn. Lê belê hem piranîya Kurdan dibêjin “siwar”, hem jî di edebîyata Kurdî ya klasîk û folklora Kurdî da “siwar” e. Nexu divê ku nivîskar û rewşenbîrên wan hêlan jî wek piranîya Kurdan, wek edebîyata klasîk û folklora Kurdî binivîsin. Nabe ku bêjin “Madem ku li herêma me weha tê gotin, awayê rast ev e”. Welew ku di dema peyvînê da wisa bipeyivin jî, di nivîsînê da divê wek piranîya Kurdan binivîsin.
Şertê 2’yan jî ev e ku, divê em tim û tim bi Kurdî bifikirin, qet û qet bi Tirkî, bi Erebî, bi Farisî yan bi zimanekî dî nefikirin. Divê em tim bînin bîra xwe ku zimanekî me heye û ew zimanê me li welatê me ji alîyê gelê me ve di jîyanê da bi kar tê anîn. Bi peyveka dî, ew ziman di welatê me da zimanê jîyana gelê me ye. Nexu dema em dipeyivin, xasma dema em dinivîsin, divê ku em bînin bîra xwe ku gundîyên Kurdistanê çawa dipeyivin; em wî awayê peyvînê ji nîvîsînên xwe ra jî bikin bingeh.
Dema em dibêjin “çawa”, mexseda me ne ev e ku gundiyên Kurdistanê bi çend peyvikan dipeyivin, divê em jî bi ew qas peyvikan bipeyivin. Naxêr, mexseda me ne mîqdarê peyvikan e; lê belê mexseda me “çawayî”ya karanîna peyv û peyvikan e. Yanî li vir mexseda me “çawayî” ye, ne “çiqasî” ye.
Eger em bi Tirkî, bi Farisî, bi Erebî yan bi zimanekî bîyanî yê dî bifikirin û bi Kurdî binivîsin, hingê zimanê me dê ji qalibê xwe yê orîjînal, ji kirasê xwe yê eslî yê Kurdistanî derkeve, bibe wergerana wan zimanên bîyanî û bi wî awayî, dê bibe zimanekî çêkirî yê ecêb û xerîb ê bêbingeh.
Gerçi di “Baxçê Zimên” da li pêş em’ê dirêjtir li ser ve şolê binivîsin; lê jibo ku mesele ji nuha ve li ber çavên xwendevanên hêja bê zelalkirin, em dixwazin li vir numûneyek nîşan bidin:
Di Kurdî da “xwestina dil” heye û wek termek, wek îdyomek di zimên da cî girtîye. Mesela, kesek dibêje “Dilê min naxwaze ez vî karî bikim” yan “Eger dilê te dixwaze, were em ji xwe ra qasek bipeyivin” û wd. Yanî gelê Kurd weha dibêje, weha dipeyive, vê peyvê wek termek, wek îdyomek weha bi kar tîne. Nexu dema mirov bi Kurdî binivîse jî, divê mirov bi Kurdî bifikire û vî awayî bi kar bîne.
Lê belê di Tirkî da bi eynê maneyê “xwestina can” heye û wek termek, wek îdyomek di wî zimanî da cî girtîye. Vêca em ferz bikin ku navîskarekî Kurd yan rojnamevanekî Kurd bi Tirkî bifikire û wê peyvê ji wî zimanî wergerîne Kurdî, dê bêje “Canê min naxwaze ez vî karî bikim” yan “Eger canê te dixwaze, were em ji xwe ra qasek bipeyivin” û wd.
Wek ku dîyar e, ew awa qet û qet li Kurdî nayê; çu gundîyekî Kurdistanê wisa nafikire û tiştekî wisa nabêje. Di nivîsînê da divê mirov pirr hay ji xwe hebe û nekeve şaşîyên wisa. Eger mirov di Kurdî da wisa bêje yan wisa binivîse, hingê ew peyv gelek beloq dibe û ji kirasê zimanê Kurdî derdikeve, dikeve kiras ê zimanekî bîyanî.
Sê Bingehên Giring
Bi dîtina me, jibo pêkanîna zimanekî Kurdî yê yekawa û yekbûyî yê nivîsînê, ji bil van her du şertên li jor dîyarkirî, sê bingehên giring jî hene. Em dikarin ji wan her sê bingehan ra bêjin sê serçavî jî. Ew her sê bingeh yan serçavî ev in:
1- Awayê karanîna piranîya Kurdan.
2- Edebîyata Kurdî ya klasîk,
3- Folklora Kurdî.
Me divê em li vir bi kurtî, li ser van her sê bingehan yan her sê serçavîyan çend rêzan binivîsin:
Awayê peyvîn û karanîna piranîya Kurdan, bê guman jibo me bingehekî gelek giring e û serçavîyeka gelek dewlemend e. Lewra afîrandoxê vî zimanî, yê ku ev ziman afîrandîye û ji mêjedemê heta vê demê parastîye, gelê Kurd e. Bi peyveka dî, xwedîyê vî zimanî gelê Kurd e. Ji ber vê yekê, tiştekî pirr siriştî ye ku awayê peyvîn û karanîna piranîya gelê Kurd ji me ra bibe bingeh û serçavî.
Edebîyata Kurdî ya klasîk jî jibo me bingehekî gelek giring e û serçavîyeka gelek dewlemend û giranbuha ye. Ji ber vî semedî, xasma di nivîsînê da, divê ku em wê edebîyatê jî wek mînakek û pîvekeka giring qebûl bikin û zimanê Kurdî yê nivîsînê ji wê qut nekin.
Dibe ku hin kes weha bifikirin û bêjin: “Di edebîyata Kurdî ya klasîk da gelek peyvikên Erebî û Farisî jî bi kar hatine anîn. Em’ê çawa bikarin wê edebîyatê, yek ji bingeh û serçavîyên yekkirina zimanê Kurdî qebûl bikin?”
Rast e ku hozanên me yên klasîk ên qedirbilind ên wek Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî, Feqîyê Teyran, Melayê Bateyî û wd. di eserên xwe da gelek peyvikên Erebî û Farisî bi kar anîne. Lewra di dema wan da karanîna peyvikên Erebî û Farisî toreyek bû, adetek bû. Wê toreyê ne tenê di nava hozanên Kurd da cî girtibû. Hozanên Osmanî jî gelek peyvikên Erebî û Farisî, hozanên Faris jî gelek peyvikên Erebî bi kar danîyan.
Lê belê em qala peyvikên Erebî û Farisî nakin; peyva me li ser peyvikên Kurdî ye, ku di edebîyata me ya klasîk da cî girtine.
Em baxçeyekî sêvan bînin ber çavên xwe. Wek ku tê zanîn, di baxçeyekî sêvan da bi darên sêvan ve sêv jî hene, pel jî hene. Dema ji me ra hin sêv pêwîst bin û em biçin nava baxçeyekî sêvan, em guh nadin pelên darên sêvan; em sêvan ji wan daran diçinin û pelan bi daran ve dihêlin. Em dikarin di edebîyata Kurdî ya klasîk da jî peyvikên Kurdî bişibinin sêvan, peyviken Erebî û Farisî jî bişibînin pelên darên sêvan. Di wê edebîyatê da tiştê ku ji me ra pêwîst e, peyvikên Kurdî ne, ku ji alîyê hozanên me yên mezin ve di wê edebîyatê da bi kar hatine anîn.
Yanî peyvikên Kurdî yên ku di edebîyata klasîk da cî girtine, divê em wan ji xwe ra mînak qebûl bikin. Mesela, peyvika “nû” di wê edebîyatê da wisa cî girtîye. Nexu nabe ku em wê peyvikê li gora karanîna hin herêman bi awayê “nî” yan bi awayê “no” yan jî bi awave “nuh” binivîsin.
Ba peyveka dî, divê em di karanîna peyvikên Kurdî da edebîyata xwe ya klasîk red nekin û xwe jê qut nekin. Ew, mîraseka gelek rûmetbilind û giranbuha ye, ji mezinên me yên nemir ên wek Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî, Feqîyê Teyran, Sîyahpoş û wd. ji me ra maye. Çawa em bi wan hozanên xwe yên qedirbilind û bi hebûna wan serbilind in, divê em bi eserên wan jî serbilind bin û ji mîrasa wan ra sadiq bin, sadiq bimînin.
Folklora Kurdî jî gelek dewlemend û fire ye. Mirov bi hêsanî dikare bêje ku folklora Kurdî, dişibe deryayeka bêsînor û xizneyeka bêdûwayî. Dema mirov dikeve nava wê deryayê û bala xwe dide îdyom û peyvên pêşîyan ên Kurdî, stranên civatan û govendê, meselokên lawiran û çîrokên efsaneyî, çîvanok û pêkenoken gelî, mirov dibîne ku ew hemî pêkve, bi rastî serweteka çandeyî ya neteweyî ne, ku bi sedsalan di civatên Kurdistanê da, di dawet û şênayîyên Kurdistanê da ji alîyê gel ve hatine gotin, bûne xeml û xêza jîyana gelê Kurd, di dev û zarên mirovên Kurd da hatine parastin û ji neslan derbasê neslan bûne, bi wî awayî hatine gihîştine dema me.
Divê em wan jî jibo yekkirina zimanê nivîsînê bingehekî hêja û serçavîyeka giranbuha qebûl bikin û peyvîkên ku di wan da cî girtine, em wan di nivîsînê da ji xwe ra bikin mînak û wek wan binivîsin, zimanê xwe yê nivîsînê ji wan qut nekin û dûr nexin. Lewra ew hemî, mîrasa bav û bapîran, da û dapîran in. Nabe ku em wê mîrasa giranbuha red bikin.
Bi dîtina me, divê ku em van her sê bingeh û serçavîyên li jor dîyarkirî, ji xwe ra mînak û pîvek qebûl bikin; peyvikên Kurdî yên ku di wan da cî girtine, em wisa bi kar bînin û di wan da qet guhartin çênekin. Bi rastî, heqê me jî tune ku em wan peyvikan biguhêrin û bi awayekî dî bi kar bînin. Lewra ew peyvik malê gel in, malê giştî ne û beşek ji serweta neteweyî ne; heqê me tune ku em li gora daxwaza xwe wan biguhêrin.
Eger em wan her sê bingehan û serçavîyan di nivîsînê da qet nedin ber çavê xwe û ji xwe ra pîvek qebûl nekin, hingê zimanê me dê bibe wek avayîyeka bêhîm.
Tenê tiştên ku navên wan di wan her sê bingehan da tunebin, em dikarin jibo wan tiştan peyvikên nû çêkîn. Lê belê çêkirina peyvikên nû jî divê ku li gora awa û bingehokên zimên bin, ji awa û bingehokên rêzimanî ra û ji mentiqa zimên ra çewt nebin.
Axir, divê em hemî hêz bidin xwe û bixebitin, xîret bikin ku zimanê me ji edebîyata me ya klasîk, ji folklora me û ji awayê karanîna piranîya gelê me neyê qutkirin û dûr nekeve.
* Ji “Pêşkêşîya” pirtûka M. Emîn Bozarslan ya “Baxçê Zimên” (Weşanên Deng) hatiye girtin.
(1) “JÎN”, c. 2, jimar 10; wergêrê tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan; Weşanxana Deng, Uppsala-Swêd, 1985
(2) “JÎN”, c. 3, jimar 14 û 15; wergêrê tîpên Latînî: M. Emîn Bozarslan; Weşanxana Deng, Uppsala-Swêd, 1986